Πιο συγκεκριμένα, τουλάχιστον 1 στους 7 εφήβους παγκοσμίως αντιμετωπίζει πλέον κάποια πρόκληση ψυχικής υγείας, με ιδιαίτερα υψηλά ποσοστά καταθλιπτικού συναισθήματος και άγχους. Σχεδόν 1 στους 10 εφήβους είναι παχύσαρκοι. Τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα (ΣΜΝ) μεταξύ των νέων, αυξάνονται. Η βία, συμπεριλαμβανομένου του εκφοβισμού, επηρεάζει εκατομμύρια εφήβους.
Από την πρώιμη ήβη και τις διατροφικές διαταραχές ακόμη και σε ηλικίες κάτω των 10 ετών, έως τη διάσπαση προσοχής που σχετίζεται με την κατάχρηση οθονών, τα σημάδια είναι εμφανή. Βλέπουμε ακόμη και πτώση του δείκτη νοημοσύνης, τονίζει η Καθηγήτρια και Εκπρόσωπος της UNESCO GHE για την Εφηβική Ιατρική, Άρτεμις Τσίτσικα, καθώς ο εγκέφαλος των παιδιών βομβαρδίζεται με ερεθίσματα, που δεν προλαβαίνει να επεξεργαστεί.
Η Ιατρική Ευεξίας, βασισμένη στην Ιπποκράτεια προσέγγιση, στοχεύει στην υποστήριξη των νέων και τη θωράκισή τους απέναντι στις σύγχρονες προκλήσεις.
Με βάση τα ανωτέρω, κατά την έναρξη της νέας σχολικής χρονιάς σε λίγες ημέρες, τα βλέμματα θα έπρεπε να στρέφονται όχι μόνο στις αίθουσες διδασκαλίας αλλά και στο εξίσου κρίσιμο πεδίο της υγείας και ευεξίας των εφήβων, καθώς η περίοδος αυτή αποτελεί ευκαιρία για γονείς και παιδιά να θέσουν τις βάσεις, που θα επηρεάσουν βαθιά τη σωματική και ψυχική τους ανάπτυξη στο παρόν, αλλά και μελλοντικά.
Η ‘μάστιγα’ της καθημερινότητας
Στην έκθεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ), η οποία δημοσιεύθηκε στο Journal of Adolescent Health, καταγράφεται μια σειρά ανησυχητικών τάσεων, που αφορούν τον τρόπο ζωής των εφήβων στον δυτικό κόσμο, με σαφείς προεκτάσεις και για την Ελλάδα.
Σύμφωνα με τα στοιχεία, 20% των εφήβων ηλικίας 10–18 ετών αντιμετωπίζουν ζητήματα ψυχικής υγείας, που εκδηλώνονται με άγχος, πίεση της απόδοσης, χαμηλή αυτοεκτίμηση, φαινόμενα βίας, κοινωνική δυσλειτουργία. Επιπλέον, η υπερβολική έκθεση σε οθόνες και μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχει ως απόρροια τα ολοένα αυξανόμενα περιστατικά διάσπασης προσοχής. Διαμορφώνεται ένα τοπίο, στο οποίο η παιδική ηλικία συρρικνώνεται και οι προκλήσεις της ενηλικίωσης εμφανίζονται νωρίτερα. Παράλληλα, οι επιστήμονες παρατηρούν αύξηση της πρώιμης ήβης, εμφάνιση διατροφικών διαταραχών (παχυσαρκία, ανορεξία) ακόμη και σε παιδιά 8 ετών. Η πανδημία λειτούργησε ως επιταχυντής, αφήνοντας ισχυρό αποτύπωμα στην ψυχική ανθεκτικότητα των νέων.
Όπως επισημαίνει η Καθηγήτρια Παιδιατρικής – Εφηβικής Ιατρικής, επιστημονική υπεύθυνος της Μονάδας Εφηβικής Υγείας του νοσοκομείου ‘Π.& Α. Κυριακού’ Α. Τσίτσικα, η συγκεκριμένη χρονική περίοδος αποτελεί ευκαιρία για γονείς και παιδιά να θέσουν τις βάσεις, που θα επηρεάσουν βαθιά τη σωματική και ψυχική τους ανάπτυξη. Η Ιατρική Ευεξίας έρχεται να υποστηρίξει ακριβώς αυτό το σκοπό.
Τα ανησυχητικά ευρήματα της έκθεσης του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας
Η έκθεση, που παρουσιάστηκε στο πλαίσιο της Συνόδου Κορυφής για το Μέλλον των Ηνωμένων Εθνών, επισημαίνει μια σειρά αρνητικών τάσεων στην υγεία των εφήβων που παρατηρήθηκαν κατά την τελευταία δεκαετία, τονίζοντας την επείγουσα ανάγκη για δράση.
Τουλάχιστον 1 στους 7 εφήβους παγκοσμίως πάσχει πλέον από κάποια ψυχική διαταραχή, με ιδιαίτερα υψηλά ποσοστά κατάθλιψης και άγχους. Ο επιπολασμός της αναιμίας μεταξύ των εφήβων κοριτσιών παραμένει σε επίπεδα παρόμοια με εκείνα του 2010, ενώ σχεδόν 1 στους 10 εφήβους είναι παχύσαρκοι. Τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα Νοσήματα (ΣΜΝ), συμπεριλαμβανομένης της σύφιλης, των χλαμυδίων, της τριχομονίασης και του έρπητα των γεννητικών οργάνων που εμφανίζονται συνήθως μεταξύ των νέων, αυξάνονται και αν δεν αντιμετωπιστούν με θεραπεία, μπορεί να έχουν δια βίου επιπτώσεις στην υγεία.
Εν τω μεταξύ, η βία, συμπεριλαμβανομένου του εκφοβισμού, επηρεάζει εκατομμύρια νέους παγκοσμίως κάθε χρόνο, με καταστροφικές επιπτώσεις στη σωματική και ψυχική τους υγεία.
Ανησυχητικό είναι, επίσης, το γεγονός πως, οι προσπάθειες περιορισμού της πρόσβασης των εφήβων στη σεξουαλική και αναπαραγωγική υγειονομική περίθαλψη και στην ολοκληρωμένη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση έχουν κλιμακωθεί εν μέσω μιας αυξανόμενης αντίδρασης κατά της ισότητας των φύλων και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων – οι περιοριστικές πολιτικές ηλικιακής συναίνεσης εμποδίζουν την πρόσβασή τους σε υπηρεσίες για τα ΣΜΝ και τον ιό HIV. Τέτοια μέτρα μπορούν να περιθωριοποιήσουν τους νέους, να περιορίσουν τη συμπεριφορά αναζήτησης πληροφοριών για την υγεία και να οδηγήσουν σε μακροχρόνιες αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία τους.
Επιπλέον, η μελέτη δίνει έμφαση σε άλλες ευρύτερες θεμελιώδεις προκλήσεις για το μέλλον των εφήβων, συμπεριλαμβανομένης της κλιματικής αλλαγής, των συγκρούσεων και της ανισότητας.
Εθνικό Δίκτυο Ευεξίας – Τα Κέντρα Ευεξίας Εφήβων (Wellbeing Centers)
Για την υποστήριξη των εφήβων, ήδη δρομολογείται ένα σημαντικό βήμα: η συγκρότηση ενός Εθνικού Δικτύου UNESCO GHE– WHO Collaborating Center for Global Health and Education, με στόχο τη δημιουργία Κέντρων Ευεξίας για Εφήβους σε όλη τη χώρα σε βάθος πενταετίας. Τα κέντρα αυτά θα παρέχουν φροντίδα και πρόληψη για τους εφήβους και τις οικογένειές τους.
-Κλινικές υπηρεσίες φροντίδας και πρόληψης για εφήβους και οικογένειες,μέσω προγραμμάτων κατάρτισης του υπάρχοντος προσωπικού (train the trainer)
-Ψυχοεκπαίδευση και ενδυνάμωση κοινωνικών/συναισθηματικών δεξιοτήτων (αυτοεκτίμηση, ενσυναίσθηση, διαχείριση θυμού, μακροπρόθεσμη στοχοθεσία),
-Eκπαιδευτικά προγράμματα σε σχολεία
-Aκαδημίες γονέων σε απομακρυσμένες περιοχές
-Δημιουργία υλικού και εφαρμογών για παιδιά με τη συμμετοχή των παιδιών (youth to youth)
Η Μονάδα Εφηβικής Υγείας (ΜΕΥ), Β΄ Παιδιατρική Κλινική ΕΚΠΑ, Νοσοκομείο Παίδων Π. & Α. Κυριακού αποτελεί Δομή πρότυπο και best practice, με πιστοποίηση και βραβεύσεις από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας και την UNESCO GHE ( 2018 και 2025 αντίστοιχα). Με βάση τα αποτελέσματα και την αξιολόγηση της ΜΕΥ, θα σχεδιαστούν οι παρεμβάσεις σε όλη τη χώρα, προκειμένου να διασφαλιστεί και να λειτουργήσει το δίκτυο με ετήσια αξιολόγηση των δομών.
Το δίκτυο, που θα περιλαμβάνει Πανεπιστημιακά Ιδρύματα, Δημόσιους φορείς, Περιφέρεις, Δήμους, ΜΚΟ κ.α., αναμένεται να ολοκληρωθεί το τρέχον έτος και να λειτουργήσει άμεσα και με στόχους πενταετίας. Τα πρώτα μετρήσιμα αποτελέσματα εκτιμώνται εντός του έτους 2026. Η χρηματοοικονομική μελέτη που το συνοδεύει, σύμφωνα με τη Valentina Baltag (WHO), καταδεικνύει υψηλό λόγο κόστους/οφέλους για τη δημόσια υγεία και την κοινωνία.
Η κουλτούρα του εύκολου κέρδους
Οι έφηβοι, αναπτυξιακά, είναι περισσότερο ευάλωτοι στη βραχυπρόθεσμη ανταμοιβή, σύμφωνα με τη νευροβιολογία, καθώς ο εγκέφαλος σε αυτή την ηλικία προγραμματίζεται για το άμεσο κέρδος. Το γεγονός αυτό, επιτείνεται από μια κοινωνική τάση, που εξιδανικεύει το εύκολο αποτέλεσμα, την εικόνα και την επιτυχία μέσω οδών, που συχνά παρακάμπτουν τη γνώση και την προσπάθεια. Η σημερινή κουλτούρα των influencers, των διαδικτυακών challenges και της απενοχοποίησης της βίας, όπως περιγράφει η κ.Τσίτσικα, ενισχύει την τάση για γρήγορα αποτελέσματα χωρίς κόπο ή προσπάθεια ενώ ταυτόχρονα απαξιώνεται το αξιακό σύστημα, η παιδεία ή η μακροπρόθεσμη στοχοθεσία.
Παρά τις σκοτεινές αυτές διαπιστώσεις, ωστόσο, η εικόνα δεν είναι μονοδιάστατη.
Η γενιά Ζ, που τώρα ενηλικιώνεται και αποκτά τα πρώτα της γονεϊκά καθήκοντα, χαρακτηρίζεται από πρακτικότητα, τεχνολογική ευχέρεια και διάθεση να επενδύσει σε ουσιαστικές αξίες. Οι νέοι παραμένουν καθρέπτες της κοινωνίας και έχουν αποδείξει ότι μπορούν να γίνουν πρωτοπόροι σε κινήματα για τα ανθρώπινα δικαιώματα, την κλιματική κρίση και την κοινωνική δικαιοσύνη.
Τα παιδιά είναι άγραφος χάρτης-tabula rasa, σημειώνει η κ. Τσίτσικα. Όπως μπορούν να πορωθούν με αρνητικά πρότυπα, έτσι μπορούν να εμπνευστούν και να επενδύσουν σε θετικές αξίες, στον εθελοντισμό και στο κοινό καλό.
Γιατί αξίζει να επενδύσει η χώρα στην ευεξία;
Η εφηβεία είναι ένα μοναδικό και κρίσιμο στάδιο της ανθρώπινης ανάπτυξης, που περιλαμβάνει σημαντικές σωματικές, συναισθηματικές και κοινωνικές μεταβάσεις και αποτελεί καίριας σημασίας στάδιο για τη δημιουργία μακροπρόθεσμων θεμελίων για καλή υγεία. Αν και τα επίσημα στοιχεία δείχνουν ότι οι δείκτες θνησιμότητας στους εφήβους δεν είναι ανησυχητικοί, έντονο προβληματισμό εγείρουν οι δείκτες ποιότητας ζωής – Quality of Life indicators, που εμφανίζουν σαφή πτώση. Αν δεν υπάρξουν παρεμβάσεις, η σημερινή γενιά μπορεί να γίνει η πρώτη στην ιστορία με χαμηλότερη ποιότητα ζωής από τους γονείς της, προειδοποιεί ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, αδυνατώντας να ανταποκριθεί σε θεμελιώδεις κοινωνικούς ρόλους, υπογραμμίζει η κ.Τσίτσικα. Η αποτυχία αντιμετώπισης των απειλών για την υγεία, που αντιμετωπίζουν οι έφηβοι – κάποιες μακροχρόνιες, κάποιες αναδυόμενες – δεν θα έχει μόνο σοβαρές και απειλητικές για τη ζωή συνέπειες για τους ίδιους τους νέους, αλλά θα δημιουργήσει κατακόρυφη αύξηση του οικονομικού κόστους για τις κοινωνίες. Αυτό καθιστά την επένδυση σε υπηρεσίες και προγράμματα για την υγεία των εφήβων τόσο ηθική επιταγή όσο και οικονομικό προαπαιτούμενο, δήλωσε ο Dr Tedros Adhanom Ghebreyesus, Γενικός Διευθυντής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (WHO). Η επένδυση στην εφηβική ευεξία αποδίδει πολλαπλάσια: δημιουργεί ενήλικες υγιείς, παραγωγικούς και ικανούς να φροντίζουν τον εαυτό τους. Και αυτό μεταφράζεται όχι μόνο σε καλύτερη κοινωνία, αλλά και σε ουσιαστικό οικονομικό όφελος για το κράτος, καταλήγει η κ.Τσίτσικα.
Άλλωστε, με τη σωστή επένδυση και υποστήριξη, όπως αναδεικνύει η έκθεση του ΠΟΥ, τα οφέλη είναι δυνατά. Για παράδειγμα, οι μολύνσεις εφήβων από τον ιό HIV έχουν μειωθεί, λόγω των συντονισμένων και επίμονων προσπαθειών σε αυτόν τον τομέα. Η εγκυμοσύνη κατά την εφηβική ηλικία και οι επιβλαβείς πρακτικές όπως ο ακρωτηριασμός των γυναικείων γεννητικών οργάνων και ο πρόωρος γάμος έχουν μειωθεί. Επιπλέον, πολλές θετικές τάσεις όσον αφορά τις εκροές υγείας συνδέονται με περισσότερο χρόνο στο σχολείο, ιδίως για τα κορίτσια. Από το 2000, ο αριθμός των παιδιών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης εκτός σχολείου μειώθηκε κατά σχεδόν 30%.
Σε αυτό το πλαίσιο, τα ευρήματα θέτουν ισχυρά επιχειρήματα για την επένδυση στην υγεία και την ευημερία των εφήβων, με προσοχή σε θεμελιώδη στοιχεία όπως είναι η εκπαίδευση, η υγειονομική περίθαλψη και η διατροφή.
Προς αυτή την κατεύθυνση, μπορεί να λειτουργήσει η θέσπιση και εφαρμογή νόμων και πολιτικών, που προστατεύουν την υγεία και τα δικαιώματα των εφήβων, προκειμένου τα συστήματα και οι υπηρεσίες υγείας να ανταποκρίνονται καλύτερα στις μοναδικές ανάγκες των εφήβων. Απαιτείται, ακόμη, να δοθεί προτεραιότητα στη συμμετοχή και ενδυνάμωση των νέων στην έρευνα, στον προγραμματισμό και στη χάραξη πολιτικών.
Η Ιατρική Ευεξίας
Η επιστροφή στις αρχές του Ιπποκράτη αποτελεί, σύμφωνα με τους ειδικούς, την ενδεδειγμένη λύση, καθώς η ευεξία αναδεικνύεται ως η πλέον ολοκληρωμένη προσέγγιση υγείας. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) ορίζει την ευεξία όχι ως απουσία νόσου, αλλά ως την ικανότητα του ατόμου να φτάσει στο βέλτιστο των δυνατοτήτων του σε όλες τις πτυχές της ζωής.
Η λεγόμενη Wellbeing Medicine στηρίζεται σε έξι πυλώνες:
Ισορροπημένη διατροφή
Συστηματική άσκηση
Σωστό ύπνο
Αποφυγή εθισμών
Ψυχική υγεία και διαχείριση άγχους
Ανάπτυξη υγιών κοινωνικών δεξιοτήτων
Όπως σημειώνεται, η επιστημονική τεκμηρίωση δείχνει ότι η εφηβεία αποτελεί παράθυρο ευκαιρίας: σε αυτή τη φάση πολλαπλασιάζονται τα λιποκύτταρα, καθορίζοντας τη μεταβολική υγεία εφ’ όρου ζωής. Μελέτες σε παιδιά σχολικής ηλικίας έδειξαν παρουσία αθηρωματικών πλακών στην καρωτίδα ήδη από τα 10 έτη, οι οποίες όμως υποστρέφουν με έγκαιρη εφαρμογή προγραμμάτων πρόληψης. Οι διατροφικές συνήθειες και η ψυχολογική ανθεκτικότητα, όπως διαμορφώνονται την περίοδο της εφηβείας, είναι εκείνες που θα μορφοποιήσουν το μέλλον.